‘De Derde Wereld’ en 16 andere termen die we wel/niet meer gebruiken
Elk woord heeft een bepaalde lading. Woorden kunnen op verschillende manieren worden uitgelegd. Wat voor de één een heel normaal woord is, kan voor de ander een pijnlijke betekenis hebben. Bij Wilde Ganzen houden we daar rekening mee. Daarom hieronder een kleine woordenlijst om bewust na te denken over de macht en impact van woorden.
Onze taal is voortdurend in beweging, net zoals de maatschappij telkens verandert. Sommige woorden zijn gevoelig of worden als beledigend ervaren. Bij Wilde Ganzen werken we dagelijks samen met mensen van over de hele wereld. Van Kenia tot India en van Brazilië tot Indonesië. Ieder land, ieder volk heeft een eigen cultuur. En een eigen geschiedenis. Daarom vinden we het belangrijk om de juiste woorden te gebruiken. Dat heeft met respect te maken en ook met machtsverhoudingen.
Ook de manier waarop je iets zegt of schrijft is belangrijk. De zin ‘Ze wonen in dorpjes en hebben niks’ komt niet respectvol over. Verkleinwoorden kunnen denigrerend overkomen en ‘niks hebben’ is een waardeoordeel van de schrijver. Taalgebruik luistert heel nauw. Regelmatig hebben we daar intern discussies over. Dan gaat het ook over vraagstukken als hoe om te gaan met ons koloniale verleden, identiteit, racisme, diversiteit en inclusiviteit.
Woordkeuze is dus belangrijk. Daarom hieronder een kleine lijst van woorden die we niet meer gebruiken, bewust wel gebruiken of waar we over discussiëren. De lijst is per definitie onvolledig en een levend instrument.
Allochtoon
Dit woord gebruiken we niet meer. Het is een vaag begrip dat geen recht doet aan mensen met een migratieachtergrond en is jaren geleden al afgeschaft. Net als trouwens het woord ‘autochtoon’.
Alternatief: mensen met een migratieachtergrond. Beter: wees specifiek. Bijvoorbeeld: Marokkaans-Nederlandse jongeren. Nog beter: laat het achterwege als het niet relevant is.
Arme mensen / arme landen
Je ontkomt er haast niet aan bij Wilde Ganzen: het gebruik van ‘arme mensen’ en ‘arme landen’. Maar mensen zijn zoveel méér dan arm. Ze hebben dan wel minder te besteden dan andere mensen, maar zijn weer rijk op andere vlakken. Zo ook arme landen met al hun potentie en innovaties.
Alternatief: mensen in armoede, landen met hoge armoedecijfers.
Capaciteitsversterking
Een woord dat heel vaak voorbijkomt in beleidsstukken van Wilde Ganzen. Het is een academisch woord en daarom gebruiken we het weinig in onze communicatie. De context is belangrijk bij gebruik van dit woord. Het kan namelijk suggereren dat partners van ons kunnen leren en dat dat omgekeerd niet mogelijk is.
Alternatief: altijd in de juiste context gebruiken en wederzijds karakter in de samenwerking benadrukken. Organisatieontwikkeling kan ook een mooi alternatief zijn.
Derde Wereld
De term ‘Derde Wereld’ gebruiken we niet meer. In de vorige eeuw werd de wereld opgedeeld in drie groepen. De Eerste Wereld was het ‘kapitalistische blok’ met de Verenigde Staten en Europa. De Tweede Wereld waren de communistische landen en de Derde Wereld waren de armste landen in de wereld. De term is niet geschikt omdat de wereld veel complexer is en omdat het suggereert dat de landen van de Eerste Wereld superieur zijn aan de landen in de Derde Wereld .
Alternatief: het beste alternatief vinden wij ‘ontwikkelingslanden’ , ook al dekt deze term de lading niet helemaal. Regelmatig wordt ook de term ‘lage- en middeninkomenslanden’ gebruikt, maar deze term is minder ingeburgerd. Nog beter is om landen specifiek te benoemen.
Geografische plaatsnamen
Regelmatig komt het voor dat plaatsen, regio’s en landen van naam veranderen. Vaak komt dat door politieke veranderingen en is het een belangrijke symbolische actie. Vooral namen uit het koloniale tijdperk kunnen voor inwoners beledigend zijn en een pijnlijke herinnering aan het kolonialisme zijn. Daarom noemen wij Bombay in India tegenwoordig Mumbai en Birma heet nu Myanmar.
Alternatief: wij gebruiken de officiële namen van plaatsen en landen.
Handicap
‘Handicap’ is een overkoepelende term om verschillende vormen van verstandelijke of lichamelijke beperkingen te beschrijven. Al langere tijd wordt het woord ‘handicap’ vervangen door ‘beperking’. De meningen zijn verdeeld of het ene woord nou beter is dan het andere. Bij Wilde Ganzen gebruiken we meestal ‘beperking’, maar af en toe komt ook ‘handicap’ nog voorbij.
Alternatief: mensen met een beperking.
Homo
Mensen die op mensen van hetzelfde geslacht vallen, kregen vroeger het etiket ‘homoseksueel’ opgeplakt. ‘Homo’ wordt vaak als scheldwoord gebruikt. Dit woord en de vele andere etiketten (lesbisch, biseksueel, transgender, etc,) doen geen recht aan de veelheid aan seksuele diversiteit.
Alternatief: LHBTI, of laat het etiket achterwege en/of vraag mensen hoe ze zelf aangeduid willen worden.
Inheems
‘Inheems’ werd vroeger gebruikt als beschrijving voor flora en fauna. Nu verwijst het vaak naar volken die in het verleden door Europese landen gekoloniseerd werden. Het is een ingewikkelde term, want het beschrijft een bepaalde groep mensen op een bepaalde plek met lange tradities. Daarnaast heeft het ook betrekking op mensen die gezien worden als ‘Aboriginals’ of ‘First Nations’. In het Engels wordt dan de term ‘indigenous’ gebruikt, die term wordt goed aanvaard en is minder beladen.
Alternatief: is er niet altijd in het Nederlands. Wel is ‘oorspronkelijke bewoner’ soms beter of zo specifiek mogelijk benoemen.
Lokale partners
Op zich niks mee, maar ook bij Wilde Ganzen gebruiken we de term ‘lokaal’ te pas en te onpas. Van lokale bevolking tot lokale gemeenschappen en lokale taal. Vaak onlogisch, want alles is lokaal. We proberen te voorkomen dat het een negatieve klank krijgt. Het kan namelijk suggereren dat ‘lokaal’ anders is dan wat wij gewend zijn.
Alternatief: ‘lokaal’ is vaak overbodig, benoem de naam van de partnerorganisatie, vertel hoe de gemeenschap heet en noem de taal.
Noord-Zuid
Nog regelmatig praten mensen over het Noorden en het Zuiden. Daarbij staat het Noorden voor de rijke landen en het Zuiden voor de arme landen. Geografisch klopt deze indeling niet, want partnerlanden als Marokko, Senegal en Pakistan liggen in het noorden, terwijl Australië duidelijk in het zuiden ligt als je vanuit ons gezichtspunt kijkt, maar tot het noorden wordt gerekend. Het is dus een indeling die vanuit Europa is gemaakt en komt voort uit koloniaal denken. Het houdt ook heel erg het wij-zijdenken in stand.
Alternatief: benoem landen en regio’s zo specifiek mogelijk. Of zeg (iets minder erg): globale noorden en globale zuiden.
Ontwikkelingssamenwerking of ontwikkelingshulp?
De letterlijke betekenis van ontwikkelingssamenwerking: wij werken samen om andere landen te ontwikkelen. Dat maakt ons in zeker zin ‘de ontwikkelden’ en daarmee straalt dit woord een soort superioriteit uit. Ontwikkeling staat ook vaak voor economische groei en de vraag is of groei altijd goed is. Alsmaar economische groei zorgt namelijk ook voor ongelijkheid en milieuvervuiling. ‘Ontwikkelingshulp’ gebruiken we al helemaal niet meer, omdat in dit woord een nog schever verhouding doorklinkt.
Alternatief: er is geen goed alternatief, daarom blijven wij dit woord gebruiken. Internationale samenwerking, partnerschap, internationale solidariteit, duurzame ontwikkeling zijn wel alternatieven die we in de sector tegenkomen en die we soms in onze communicatie gebruiken.
Onze partners / onze projecten
Bij Wilde Ganzen spreken we heel snel van ‘onze partners’ en soms ook van ‘onze projecten’. Partners zijn niet ‘van ons’, we werken met ze samen. De projecten die wij steunen worden helemaal niet door ons opgezet en uitgevoerd, dus de claim dat het ‘onze projecten’ zijn is onjuist.
Alternatief: we willen niks toe-eigenen, maar soms kom je het woord ‘onze’ toch tegen op de website, in het magazine of in een gesprek met een medewerker. Want met de partnerorganisaties hebben we een goede samenwerking, zij mogen ons ook ‘onze partner’ noemen. Maar we proberen daar zo voorzichtig mogelijk mee om te gaan.
We vinden het belangrijk om de juiste woorden te gebruiken. Dat heeft met respect te maken en ook met machtsverhoudingen.
Ras
In de dierenwereld heb je rassen. Het concept ‘ras’ bij mensen komt voort uit racistische ideologie, waarbij gezegd wordt dat bepaalde rassen bijvoorbeeld intellectueler zijn. Het werd gebruikt om onder andere de kolonisatie, slavernij, de rassenscheiding in de VS, het apartheidsregime in Zuid-Afrika en de Holocaust te rechtvaardigen. Wetenschappelijke studies hebben aangetoond dat het concept ras onzinnig is en niet relevant om groepen mensen te kenmerken. Maar nog veel belangrijker: het is gevaarlijk en kwalijk om op deze manier een onderscheid te maken tussen mensen.
Alternatief: niet gebruiken.
Slaaf
Lastige term, waar nog veel verdeeldheid over is. Sommige mensen vinden dat ‘slaaf’ mensen reduceert tot één eigenschap: die van slachtoffer en onderdrukte. Daarom is het gebruik van ‘tot slaaf gemaakte’ in opkomst, dan doe je niks af aan de persoon om wie het gaat. Een andere term die regelmatig gebruikt wordt is ‘moderne slavernij’. Hierbij gaat het vaak wél om betaalde arbeid, maar extreem laag gehonoreerd. Dat is daarmee een oneerlijke vergelijking voor nazaten van tot slaaf gemaakten.
Alternatief: tot slaaf gemaakten, extreme uitbuiting, gedwongen arbeid.
Stam
Dit woord wordt in het globale noorden vaak geassocieerd met primitief, simpel en wild. Als het al gebruikt wordt, dan gaat het nooit om Europese volkeren en culturen. Het Engelse woord ‘tribe’ heeft een mindere negatieve bijklank en in de Arabische en Afrikaanse wereld is het vaak wel een geaccepteerde term.
Alternatief: zo weinig mogelijk gebruiken, noem groepen bij hun naam.
Wit of blank?
Hebben we het over ‘witte mensen’ of ‘blanke mensen’? Het verschil zit ‘m in de lading die de woorden dragen. Blank is geen neutraal woord, het heeft een betekenis van reinheid en zuiverheid. Blank is ook geen kleur, daardoor wek je de indruk dat er gekleurde mensen bestaan en niet-gekleurde mensen. Wit is veel meer een neutraal woord.
Alternatief: wij gebruiken ‘wit’ en niet ‘blank’.
Zwarte mensen
Identiteitsterm die op dit moment vaak gebruikt wordt. Voor de meeste mensen is dit een aanvaardbare term, voor anderen kan het gevoelig zijn omdat je mensen op hun huidskleur aanspreekt. Het belangrijkste is om mensen te vragen hoe ze zelf aangesproken wensen te worden.
Alternatief: mensen met een donkere huidskleur.
Dit is maar een selectie van woorden waar discussie over is. En zoals gezegd: taal verandert telkens weer. Dus mocht je na het lezen van dit stuk behoefte hebben aan het geven van een reactie of een aanvulling, mail ons dan: communicatie@wildeganzen.nl.
Bronverantwoording
Voor dit artikel heb ik dankbaar gebruik gemaakt van ‘Woordenlijst met termen over dekolonisatie’ van de Belgische partnerorganisatie 11.11.11, van ‘Woorden doen ertoe’ van het Nationaal Museum van Wereldculturen en van het artikel ‘Met deze koloniale taal stoppen we’ van OneWorld. Ook een aanrader is ‘De incomplete stijlgids’ van WOMEN Inc.